Vruchtwisseling, planning en verzorging in de kas

Ik schreef vorige week al een uitgebreid blog over hoe wij langzamerhand de vruchtwisseling voor een groot deel van de groenten in onze tuin loslaten. Je kunt dat blog hier vinden: Vruchtwisseling of polycultuur

Naar aanleiding van dat blog kreeg ik vragen over de vruchtwisseling, planning en algemene verzorging in de kas. Op de pagina over het gebruik van een kas heb ik daar een paar jaar geleden al over geschreven. Maar misschien wordt het tijd dat ik dit keer niet schrijf over hoe het zou kunnen maar eerlijk vertel over hoe wij een vruchtwisseling in de kas hanteren. Ik kan daar kort over zijn: Nauwelijks.

Oei, dat is wel erg eerlijk misschien. Ik wil hier niet beweren dat je klakkeloos van alles en nog wat kunt zaaien en planten zonder dat daar consequenties aan verbonden zijn. En het is dus niet zo dat we helemaal geen vruchtwisseling aanhouden, maar lang niet genoeg om aan de voorwaarden voor een volwaardige vruchtwisseling te voldoen.

Misschien moet ik eerst wat meer over onze kassen vertellen. We hebben er 3: 1 oude/kleinere die in 1991 is geplaatst, en 2 nieuwere/grotere die respectievelijk in 2001 en 2004 zijn geplaatst (zie foto bovenaan dit blog).

Ik kan me herinneren dat we in de eerste helft van de negentiger jaren een keer 2 spades diep de grond uit de kas hebben gespit en hebben vervangen/verwisseld door tuingrond van buiten. Omdat ik had bedacht dat dat noodzakelijk was: in boeken (er was nog nauwelijks internet) werden we gewaarschuwd voor aaltjes, bodemmoeheid, phytophthora (aardappelziekte), verwelkingsziekte, steeds lagere opbrengsten, etc.. Dit zou ons daarvoor moeten behoeden, had ik bedacht. Maar wat een werk!! We hebben het een paar jaar later nog eens gedaan. En toen zijn we daarmee gestopt. Omdat het heel zwaar is, het in de kas en buiten 2 spades diep uitspitten van de grond, het kruien van kletsnatte kleigrond over de smalle paadjes van onze moestuin, en vice versa. En we zagen niet zoveel verschil met de groei en oogst. En was de grond van buiten dan eigenlijk wel schoon? Want daar groeiden toch ook gewoon koolplanten, vruchtgewassen, etc. in?

Wij gebruikten onze kassen toen al behoorlijk intensief en dat is alleen maar meer geworden: door de steeds milder wordende winters telen we nu vaak ook in herfst en vroege lente flink wat groentesoorten in de kassen. In de zomermaanden staan er voornamelijk tomaten, paprika’s, pepers, aubergines, komkommers, meloenen, kruiden als basilicum en citroengras, soms wat kangkung of kousenband, en als er eind juli eens een plekje leeg komt vinden we het ook leuk om dan nog snel wat stokbonen in de kas te zaaien. Maar qua hoeveelheden kun je het genoemde rijtje aanhouden, bij elkaar ruim 100 tomatenplanten, zo’n 30 paprikaplanten, 10 tot 15 peperplanten, etc. Dat zijn dus 3 kassen vol met heel veel dezelfde soorten groenten.

We zetten altijd 3 komkommerplanten en daar kunnen we een vruchtwisseling voor aanhouden, weliswaar heel krap maar elk jaar staan de 3 komkommerplanten in een rij in een andere kas (en als ik 1 kas had zou ik die dus in jaar 1 links zetten, in jaar 2 aan de kopse kant en in jaar 3 rechts).

Doordat we 3 kassen hebben kan ik zorgen dat een meloen in een andere kas staat. Als ik 1 kas zou hebben zou ik de meloen zo ver mogelijk bij de komkommer vandaan houden, omdat ze allebei gevoelig voor meeldauw zijn en elkaar heel gemakkelijk kunnen besmetten. Ook aubergines zijn gevoelig voor meeldauw en probeer ik niet te dicht bij komkommers en meloenen te zetten. Op de foto hieronder zie je mijn planning voor kas 3 voor 2021:

Blauw = tomaat, zalmoranje = paprika, paars = aubergine, groen = meloen. De komkommers staan komend jaar dus in een andere kas. Pepers komen niet in deze kas omdat ik zelf zaden oogst en niet wil dat pepers met paprika’s kunnen kruisen (waardoor paprika’s in de volgende generatie pittig zouden kunnen zijn, de peperplanten staan daarom allemaal in kas 2 ingepland). Je ziet het witte middenpad en links en rechts daarvan kan ik 3 planten ‘per rij’ kwijt. Zo kan ik tomaten, paprika’s, pepers en aubergines op ongeveer 60 x 35 centimeter zetten. Ik heb wel eens geprobeerd ze nog iets krapper te zetten maar mijn ervaring is dat dan vooral de tomaten niet goed meer groeien, omdat die een heel breed wortelgestel maken. Je ziet dat 3 tomaten in een rij altijd worden afgewisseld door 3 paprika’s (en af en toe een aubergine). Ook dat is weer omdat ik zelf zaden oogst en de rassen van elkaar wil scheiden. Maar ook omdat ik op deze manier een mini-vruchtwisseling van 1 op 2 aan kan houden. Want deze planning gebruik ik al jaren als een blauwdruk: ik weet dat ik precies dit aantal planten aan kan houden in onze kas van iets meer dan 6 meter lang en iets meer dan 3 meter breed. Ik hoef zo nooit teveel soorten te zaaien want ik weet wat er past, ik kan elk jaar voor elke plant/soort/ras een andere invullen. Voor de planning van 2022 verwissel ik alle tomaten door paprika’s en aubergines en andersom. En omdat komend jaar links op de kopse kant een meloen komt, komt er in 2022 wellicht aan de rechterkant van de kopse kan een komkommer. En aan de linkerkant kan ik die ruimte dan weer gebruiken voor tomaten (want in 2022 komen er op de plaats van de tomaten Duggin White in de planning natuurlijk weer paprika’s, dus ernaast weer tomaten). En soms zet ik ook eens wat okra’s, een grote pot met gember of citroengras, of wat kousenband, een pot met kangkung, etc. En die kan ik ter afwisseling ook altijd in de plaats voor een tomaat, paprika of aubergine zetten.

Een vruchtwisseling van 1 op 2 jaar is natuurlijk eigenlijk helemaal geen vruchtwisseling. Maar zoals beschreven doen we het al meer dan 25 jaar op deze manier, en vooralsnog gaat het goed.

Ik ben in de kas wel nog strenger dan buiten: een kas is een grotendeels gesloten systeem. Dat betekent dat er niet zo snel een ziekte of plaag in komt. Tegelijkertijd betekent dat ook dat als er wel een ziekte of plaag in de kas komt, die heel veel andere planten in korte tijd kan aansteken (ook door de warme temperatuur en hogere luchtvochtigheid), en zo´n plaag of ziekte is soms ook lastiger de kas weer uit te krijgen. Om die reden zijn we heel schoon op de kas: we verwijderen planten en plantenresten zo zorgvuldig mogelijk in de herfst (omdat bijvoorbeeld sommige schimmels en plaagdieren op/in bladeren en zo via de grond kunnen overwinteren). Ik gebruik nooit chemische middelen in de kas en liever ook geen ‘minder natuurlijke’ middelen. Ik heb bijvoorbeeld bij een buurvrouw eens gezien wat zout (als barrière tegen slakken) voor schade kan geven aan de grond, en een teveel aan potgrond of bemeste tuinaarde geeft bijvoorbeeld uiteindelijk snel een zuurdere grond waardoor je weer kalk moet strooien. We gebruiken paardenmest met veel stro en uiteindelijk verzuurt de grond daar ook door maar wel op een andere manier en in een ander tempo, eens per 5 jaar strooi ik wat kalk om de verzuring tegen te gaan. We houden het graag zo natuurlijk mogelijk.

En als een plant niet gezond is gaat ze eruit. Bij luis wil ik nog wel eens proberen om de plant te redden door te vernevelen met water, groene zeep en wat olie. Maar bij een vermoeden van aardappelziekte in het blad van een tomatenplant gaat de hele plant eruit, voor ze andere planten aan kan steken en voor ze de kans krijgt om in de kas te overleven en te overwinteren. Bladeren van door meeldauw aangetaste komkommerplanten knip ik zo veel mogelijk af en ruim die op, etc.

Wij tuinieren op vette blauwe klei. In de eerste 10 jaren was spitten in de kas niet alleen gebruikelijk, maar op onze grond ook noodzakelijk, dachten we toen (nu zou ik misschien al gelijk beginnen met niet spitten en juist veel mulchen, etc., maar dat wist ik toen nog niet 😄) . Elk jaar spitten we toen de grond en voegden in de grond paardenmest met stro toe. Daar zijn we een jaar of 15 geleden met gestopt want de grond was door alle mest en compost ondertussen veel beter van structuur. Als we de grond ernstig hebben platgetrapt en het is heel erg nat in de winter (de grond ruikt dan niet naar aarde maar bijna naar een vleugje rotting x riool), dan overwegen we in het voorjaar nog wel eens om de grond te verluchtigen met een grelinette. Maar in principe laten we de grond al jaren zoveel mogelijk met rust en verzorgen, voeden en vullen we die aan door te mulchen, met paardenmest met stro, met bladeren, brandnetelbladeren, smeerwortel, etc.

We hebben dus ook verschillende soorten bodembedekking geprobeerd. Deze was hier geen succes:

Ik weet het natuurlijk niet zeker, kan het alleen maar proberen te beredeneren: ik denk dat het stro de grond in het voorjaar nog heel lang koud hield (de zon kon niet op de grond schijnen). Ik denk dat het stro ook in de loop van het jaar voor een deel composteerde (en daarvoor is stikstof nodig). Dat ging ten koste van de groei (want daar is ook stikstof voor nodig), en uiteindelijk dus ook van de opbrengst. Je ziet op de foto (die ik een paar jaar geleden op 8 juli maakte) dat planten niet groeiden, of heel iel en lang en dun bleven, geel blad kregen, vooral aan de linkerkant. Ik heb deze bodembedekking van stro in de kas slechts 1 jaar geprobeerd, omdat het geen succes was durfde ik het niet nog een keer aan. Maar natuurlijk wel wat anders: bodembedekking met gronddoek:

Deze foto maakte ik in een ander jaar op 7 juli. Dat ziet er heel anders uit, met een bodembedekking van worteldoek. De tomatenplanten zijn nu ook heel lang en slank maar dat komt omdat ik daar net had gediefd en behoorlijk wat blad had verwijderd. Maar het blad dat je kunt zien is groen en de opbrengst is heel veel beter. Het voordeel van worteldoek was dat het onkruid goed werd tegengehouden, en het zorgde voor een goede opwarming van de grond (en hield die warmte ook lang vast). Het vocht werd enigszins in de grond vastgehouden. Het grote nadeel was dat het geen natuurlijk materiaal is, en dus werd er geen bodemleven gestimuleerd. De grond onder het doel was daardoor heel hard. Maar ik was er niet ontevreden over.

Hieronder zie je een foto van 27 juli 2011, toen we nog gewoon in november spitten en daarbij verse paardenmest onderwerkten en verder niet aan bodembedekking deden. De planten groeiden goed en de opbrengst was prima:

Het nadeel hiervan is dan wel dat er heel veel onkruid groeit en we zeker wel elke 2 weken een ronde moesten wieden (en dat is misschien niet vervelend in november maar in een drukke zomer en bij 45 graden in de kas is dat een ander verhaal :-)). En we moesten vaker water geven want zonder bedekking verdampt er in een warme kas veel vocht.

De volgende foto is van een jaar zonder bodembedekking maar ook zonder spitten, gemaakt op 7 juli 2017:

Ja, een prima opbrengst. Wel vaak wieden en vaak water geven maar we waren net zo tevreden over niet spitten als over wel spitten (op onze ondertussen flink verbeterde grond). We vinden het altijd leuk om te experimenteren en zoeken uiteindelijk altijd naar een manier die het beste bij onze tuin en onze manier van tuinieren past. Het is voor onszelf ook erg leerzaam om deze foto’s zo nog eens in een rijtje te zien en erover na te denken.

We gaan in 2021 de grond weer bedekken, maar nu gaan we weer een andere variant proberen: de grond bedekken met bruin onbeschreven karton en daarop verse tot halfrijpe mest en/of compost leggen. We zijn daar nu in de winter alvast wat mee aan het oefenen:

Het is veel te vroeg om er al wat over te zeggen. Maar de kolen groeien goed, lijken geen last te hebben van de verse paardenmest met flink wat stro erdoor. Het houdt onkruid goed tegen en de grond eronder is vochtig zonder kletsnat te zijn (als ik er op loop veert het ietwat terug). Het enige nadeel is dat er wel heel veel slakken onder schuilen (die buiten worden gezocht door vogels, etc. maar in de kas dus niet). We zijn benieuwd hoe het komende zomer gaat. We zijn alvast begonnen met mest in een hoekje van de tuin op een hoop gooien. Want in mei is er geen verse mest meer, maar ik zou ook niet zo snel verse mest durven gebruiken in een kas waarin het in de zomer meer dan 45 graden is (omdat de ammoniak in de urine in de mest dan bijvoorbeeld voor verbranding van wortels zou kunnen zorgen).

Edit 2024: dit mulchen met mest beviel ons zo goed dat we dat sinds 2021 gelijk elk jaar zijn blijven doen:

Ik schreef in 2024 nog eens een blog over dit onderwerp: Over bodembedekking

In de winter tuinieren we ook in de kas. We planten er weeuwenteelt kolen (die we augustus zaaien en in april kunnen oogsten), zaaien er rijtjes spinazie, veldsla, rucola, pluksla, koolrabi, snijbiet, etc. We vonden worteldoek dan juist weer wel heel fijn: ik knipte ze in repen en legde ze tussen rijtjes gezaaide groenten. Het hield onkruid tegen, ving wat warmte als de zon scheen, en hield die warmte wat langer vast als het koud was.

Sinds 2021 gebruiken we het worteldoek minder vaak omdat we dus dat jaar de paardenmest met stro zijn gaan gebruiken en dat gaat bijna een jaar mee. In de herfst leggen we die verse mest met stro in de kas en overal waar we planten zetten leggen we het er omheen of ernaast. Het onderdrukt het onkruid beter (mits de laag dik genoeg is), is natuurlijker, etc., het enige nadeel is dat de grond eronder in het voorjaar wat langer koud blijft dan bij het gebruik van worteldoek.

Ook nog even: wij tuinieren graag in de volle grond maar mocht je toch twijfelen over plantafstand, indeling of vruchtwisseling, etc., dan kun je natuurlijk altijd overwegen om in potten te gaan telen. Ik heb dat ook wel geprobeerd en dat gaat bijvoorbeeld met pepers heel goed:

Voor tomaten zijn er naast potten ook groeizakken mogelijk. Toch kiezen wij er niet voor. Simpelweg omdat ik meer dan 150 potten nodig zou hebben voor alle tomaten, aubergines, paprika’s en pepers, het zou ondoenlijk zijn om die in de zomer 3 keer per week water te geven. Maar het is een heel goede oplossing voor een kleinere kas. Wel vrij kostbaar want je zult potten moeten aanschaffen en moeten zorgen dat er goede grond en voedingsstoffen voorradig is.

En dat is dan het laatste gedeelte van dit blog. In een pot kunnen wortels minder ver kunnen zoeken naar vocht en voeding en zul je daar dus zelf voor moeten zorgen. In de volle grond kunnen planten veel verder/dieper op zoek gaan naar vocht en voeding. Maar ook dan is voeding wel nodig, in welke vorm dan ook. En zeker nu we de kassen heel intensief gebruiken doordat we niet alleen in de zomer maar ook in de herfst, winter en het voorjaar groenten telen.

Hier gaat ook niet alles altijd helemaal goed hoor. Soms is het puzzelen, terugdenken aan andere jaren, en oplossingen bedenken voor problemen die op korte of lange termijn ontstaan.

Een voorbeeld daarvan is dat de groei en opbrengst hier de laatste 2 jaar ietsje minder is. Ik ben zeker niet ontevreden hoor. Ik heb dit jaar niet veel foto’s van de planten in de kas gemaakt maar deze vond ik nog:

Nee, er is niet veel mis mee. Maar het blad is wat minder groot, de opbrengst misschien een vleugje minder. We kijken al meer dan 25 jaar lang elk jaar heel goed naar de grond en de planten in de kas. En we zien dat het allemaal ietsje minder wordt. En dit jaar hadden we voor het eerst spint in 2 kassen, nog nooit gehad. Er kan altijd eens iets nieuws komen (denk aan de preimineervlieg waar we 3 jaar geleden nog nooit van hadden gehoord). Maar de combinatie van een plaag (spint), een net iets minder goede groei en ook een iets mindere opbrengst zorgt dat ervoor dat we nadenken over wat de oorzaak zou kunnen zijn.

Zou het uiteindelijk dan toch bodemmoeheid zijn, na ruim 25 jaar zonder volwaardige vruchtwisseling tuinieren in de kas? Ik kan het me bijna niet voorstellen, dat zou dan jaren geleden al wel voorzichtig zijn begonnen. Of zou het laksheid zijn? Zoals ik al in een eerder blog schreef was ik wat gemakkelijk geworden doordat ik van Pokon meststoffen kreeg. Als iets eens wat minder goed groeide was het heel makkelijk en handig om er een handje voeding bij te gooien. Het was een organische en biologische meststof, dus niks mis mee. En vorige winter gaven we ook weer lavameel. Maar als er iets in de kas verandert denk je automatisch terug naar andere jaren en wat we nu anders doen. Misschien was het gewoon pech, een combinatie van een voorjaar waarin het lang koud was, een voor ons nieuwe plaag en het jaar ervoor een overvolle kas met groenten. Want zo zag die kas er vorige winter uit:

Als er zoveel planten in de winter groeien gebruiken die ook voedingsstoffen en geven die ook wat kans op de komst van plaagdieren of schimmels en ziekten.

Het is een interessante puzzel en we zijn benieuwd hoe het komend jaar zal gaan. Hoe dan ook willen we weer wat meer terug naar de basis, meer organisch materiaal toevoegen. Want paardenmest en compost bevatten niet alleen wat voedingsstoffen, er zitten vooral heel veel stoffen in die planten nodig hebben om voedingsstoffen op te kunnen nemen. En we gaan alleen wat koemestkorrels en vinassekali als voeding geven. Misschien ga ik wel eens proberen om gier of aftreksels te maken, we zullen zien. In ieder geval gaan we proberen om het evenwicht te herstellen tussen organisch materiaal, voedingsstoffen en sporenelementen en mineralen.

En dat maakt tot slot gelijk duidelijk dat er niet één manier van het verzorgen van de kas is, het is elk jaar weer goed opletten en inspelen op wat er gebeurt. En het hangt af van wat je erin plant en hoeveel en op welke afstand, of je de kas ook buiten de zomermaanden gebruikt en voor welke groenten. Het hangt af van rassen, van de luchtvochtigheid in de kas, de grondsoort, wat je mogelijkheden zijn in bijvoorbeeld mest of zelf compost maken, waar je goede en minder goede ervaringen mee hebt, en nog heel veel meer factoren. Dit is onze puzzel, en voor iedereen en elke tuin/kas is die puzzel weer een beetje anders.

Tot slot nog 1 foto. In dit geval een collage van alles wat er hier dit jaar zoal in de kassen groeide. Nou ja, als dat nog geen zin in een nieuw tuinjaar geeft weet ik het ook niet meer :-).